مقدمه تاریخچه فولاد ایران
برای صحبت در مورد تاریخچه فولاد ایران باید بگوییم صنایع مختلف در ایران فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته‌اند که صنعت فولاد نیز از این قاعده مستثنی نیست. کسانی که در صنعت فولاد فعالیت می‌کنند باید بدانند که این صنعت چه تاریخی را پشت سر گذاشته تا توانسته به افتخارات امروزه خود دست یابد.
فولاد چیست و در چه چیزهایی به کار می‌رود؟
قبل از اینکه وارد بررسی تاریخچه صنعت فولاد ایران شویم باید نگاهی کلی به فولاد و کاربردهای آن داشته باشیم. به طور کلی آهن به عنوان چهارمین عنصر فراوان در زمین شناخته می‌شود. بیشتر از 5 درصد پوسته زمین از آهن تشکیل شده است.
باید بدانید که کلمه فولاد برای بیشتر آلیاژهایی که عنصر اصلی آن‌ها را آهن تشکیل می‌دهد به کار می‌رود. در این بین مهم‌ترین ماده آلیاژی که در فولاد وجود دارد کربن است. البته فولاد انواع مختلفی دارد که این ماده آلیاژی می‌تواند در آن‌ها به صورت کم یا زیاد وجود داشته باشد.
به طور کلی به آلیاژهای آهنی که کربن آن‌ها از 25 درصد تا 2 درصد باشد آهن گفته می‌شود. به این ترتیب در فولاد ترکیب‌هایی چون آهن، کربن و عناصر مختلف آلیاژی وجود دارد. برای اینکه یک فولاد کیفیت خوبی داشته باشد این مهم به درصد کربنی که در آن وجود دارد، نحوه عملیات حرارتی که روی آن انجام می‌شود و فلزهای آلیاژ دهنده‌ای که در آن به کار می‌روند بستگی دارد. به طور کلی فولاد در موارد زیر به کار برده می‌شود:
- صنعت ریل‌سازی و راه آهن
- احداث خطوط نفت و گاز
- در احداث آسمان خراش‌ها و آسانسورها
- استفاده از آهن در ساخت متروها، پل‌ها و همچنین کشتی‌ها
- مصارف خانگی مانند ساخت چاقوها و چنگال‌ها
- استفاده در صنعت پزشکی مانند ساخت تیغه‌ها و ابزارهای جراحی
فولاد از چه زمانی مورد استفاده قرار گرفته است؟
در بررسی تاریخچه فولاد ایران باید بدانید که در هزاره سوم قبل از میلاد، بشر به استفاده از فولاد و آهن روی آورد. در این دوران که آهن کشف شد، انسان‌ها با کمک آهن به ساخت وسایلی چون سرنیزه، چاقوهای مختلف شکاری، ساخت زیورآلات و سایر ابزارهایی پرداختند که در زندگی روزمره می‌توانستند از آن‌ها استفاده کنند. ساخت وسایل در آن دوران به وسیله دست صورت می‌گرفت و بسیار طول می‌کشید. در واقع تا سال 1870 میلادی که آهن به تولید انبوه رسید، بخش مهمی از زندگی مردم را تشکیل داده و به جزئی جدا نشدنی از زندگی انسان‌ها تبدیل شده بود.
اما روند پیشرفت ساخت وسایل با فولاد با گذر زمان بهبود پیدا کرد. ساخت وسایل با فولاد به شکل امروزی در قرن نوزدهم آغاز شد و این نوع از ساخت تا به امروز ادامه دارد و نوآوری‌های زیادی در آن صورت گرفته است.
در عصر انقلاب صنعتی از فولاد و آهن استفاده‌های جدید شد و آن را نه تنها در ساخت وسایل مورد نیاز و تزئینی زندگی بلکه برای توسعه زیر ساخت‌ها مورد استفاده قرار دادند. در آن دوران، فولاد در بخش‌هایی چون ساخت راه‌آهن، صنعت اتومبیل‌سازی، صنعت هوایی و کشتیرانی به کار گرفته شد و سازه‌های بسیار مؤثر و کاربردی به دست انسان و توسط فولاد ساخته شد.
به طور کلی صنعت به شدت به فولاد وابسته است و بدون آن نمی‌تواند به حیات خود ادامه دهد. همین موضوع باعث شده که دامنه استفاده از فولاد و آهن روز به روز بیشتر شود و تنوع عظیمی در کاربردهای آن به وجود آید.
نگاهی گذرا به فرآیند صنعت فولاد در ایران
اجازه دهید که در بررسی تاریخچه فولاد ایران نگاهی گذرا به فرایند صنعت فولاد داشته باشیم. نکاتی که ارائه می‌دهیم توضیح کامل آن‌ها را در ادامه مقاله خواهیم داد. این نکات برای کسانی که می‌خواهند خیلی کلی با روند تاریخچه فولاد در کشور آشنا شوند و به عنوان یک پیش زمینه در این مورد اطلاعاتی داشته باشند، می‌تواند مفید باشند.
1- اولین موج فولادسازی پیشرفته در ایران به دهه 40 و 50 شمسی برمی‌گردد. در آن دوره ایرانی‌ها توانستند با صنعت پیشرفته تولید فولاد بیشتر آشنا شوند و توانمندی‌های لازم برای احداث کارخانه‌های گسترده را به دست آوردند.
2-دومین موج فولادسازی پیشرفته در کشور به دهه 60 شمسی باز می‌گردد. در این دوره ایران توانست با فعالیت‌های مربوط به نگهداری از فولاد و همچنین تعمیرات آن بیشتر آشنا شود.
3-سومین موج فولادسازی در ایران به دهه 70 شمسی بازمی‌گردد. مهندسان ایرانی توانستند در این دوره با فرآیند ساخت فولاد و پلنت فولادسازی به خوبی آشنا شوند و با دانش خودشان که حاصل سال‌ها تحقیق و توسعه بوده به ساخت کارخانه‌های متعدد دست بزنند.
4-موج چهارم فولادسازی در ایران به دهه 80 شمسی بازمی‌گردد. در این دوران مهندسان ایرانی توانستند با نحوه انجام طرح‌های تفصیلی در صنعت فولاد آشنا شوند و نوآوری‌های زیادی در این زمینه از خود نشان دادند.
5- موج پنجم صنعت فولاد در کشور به دهه میانه 80 شمسی بازمی‌گردد. در این دوره مهندسان توانستند با نحوه انجام طرح‌های مقدماتی صنعت فولاد به خوبی آشنا شوند. در این دوره ایرانی‌ها از توان و تخصص مهندسان هندی نیز نهایت استفاده را بردند.
بررسی تاریخچه فولاد ایران
باستان‌شناسان موفق شدند که تعداد زیادی از اشیای فلزی را در مناطق مختلف کشور کشف کنند. این اشیاء شامل تیغه‌های آهنی بسیار سخت، چاقوها در سایزهای مختلف و انواع داس‌ها می‌شد. کشف چنین اشیای تاریخی و کم‌نظیر نشان می‌دهد که دانش مربوط به ساخت آهن و فولاد از دوران باستان در ایران وجود داشته است.
کشورهای صنعتی روز به روز در زمینه تولید فولاد و صنایع وابسته به آن پیشرفت می‌کردند. این موضوع باعث شد که در دوران قاجار نیاز به تولید محصولات مختلف فولادی و همچنین احداث کارخانه ذوب آهن در کشور به یک نیاز بسیار ضروری تبدیل شود و همه بخواهند که صنعت فولاد ایران مسیر ترقی را در پیش بگیرد.
در آن زمان تلاش زیادی صورت گرفت تا کارخانه ذوب آهن در ایران احداث شود. اما هر بار و در هر مرحله‌ای مشکلات زیادی سر راه سازندگان و سرمایه‌گذاران قرار می‌گرفت. مشکلاتی که در راه تأسیس کارخانه‌های فولاد در کشور اتفاق افتاد به شرح زیر هستند:
- وقوع جنگ جهانی دوم و تصرف ایران توسط متفقین به بهانه عبور از ایران برای حضور در جبهه‌های جنگ باعث شد که کارخانه فولادی که در کرج و در سال 1329 ساخته شده بود به یک ویرانه تبدیل شود.
- بعد از اینکه جنگ جهانی دوم به پایان رسید، به دلیل نابودی اکثر زیرساخت‌ها و وقوع بحران‌های اقتصادی، کشور نتوانست بودجه لازم برای تأسیس کارخانه‌های فولاد را به دست آورد.
- بانک جهانی نیز سرمایه‌ای را به مهندسان و سازندگان نداد تا آن‌ها بتوانند کارخانه‌های جدیدی بسازند و وسایل آن را تجهیز کنند.
چگونه فولاد ایران بعد از بحران‌های وسیع سرپا شد؟
در بررسی تاریخچه فولاد ایران باید بدانید که کشور توانست از دل بحران‌ها راه چاره‌ای برای احداث کارخانه فولاد پیدا کند. لازم به ذکر است که شدت این بحران‌ها تا سال 1342 ادامه داشت. وقتی کشور متوجه شد که نمی‌تواند این پروژه را به تنهایی و با تکیه بر نیروهای داخلی که خسته از جنگ و درگیری بودند اجرا کند، از متخصصان سوئدی کمک گرفت.
اولین کارخانه‌ای که با این همکاری برای فولاد شکل گرفت، جهت رفع نیازهای ارتش، راه‌آهن و خودروسازی بود. این اولین گام ایران در زمینه تأسیس موفقیت آمیز کارخانه فولاد به حساب می‌آید و کشور توانست به رویای تأسیس کارخانه فولاد جامه عمل بپوشاند.
از آن زمان به بعد ساخت کارخانه‌های فولادی در ایران روند رو به رشدی به خود گرفت و کشور توانست در اصفهان اولین و بزرگ‌ترین کارخانه فولاد را بسازد که بودجه ساخت آن توسط صادرات گاز طبیعی به روسیه به دست آمد. این کارخانه نیز نقش مهمی در تولید فولاد کشور را ایفا می‌کرد.
سرنوشت فولاد ایران بعد از جنگ جهانی اول
بعد از جنگ جهانی دوم کشور کمی آرام‌تر شد و با توجه به سابقه تولید فولاد، ایران توانست تجربه خوبی در ساخت کارخانه‌های مختلف به دست آورد. به همین دلیل مهندسان تصمیم گرفتند که یک کارخانه مهم در زمینه تولید لوله‌های چدنی را در اهواز بسازند. این کارخانه با این هدف ساخته شد که کشور بتواند نیازهای صنعت خودروسازی را با تولید بیش از 6 هزار تن فولاد تأمین کند.
تاریخچه فولاد ایران بعد از انقلاب اسلامی
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی که در سال 1358 اتفاق افتاد، تغییرات بسیار بزرگ و تأثیرگذاری در سازمان صنایع فولاد کشور به وجود آمد. در آن سال‌ها به دلیل تغییر قوانین، شرکت‌های داخلی صنعتی با یکدیگر ترکیب شدند و نتیجه آن ایجاد ((شرکت ملی فولاد ایران)) شد. نام اختصاری آن به انگلیسی «NISCO» است.
به طور کلی بین سال‌های 1358 تا 1379 شرکت ملی فولاد ایران به عنوان تنها شرکت فولاد کشور شناخته می‌شد و مسئولیت‌های زیادی را در زمینه احداث کارخانه‌های فولادی به عهده داشت. این روند تا سال 1379 ادامه داشت تا اینکه وزارت صنایع و معادن به همراه «سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی» با نام «ایمیدرو» تشکیل شد.
شرکت ملی فولاد به عنوان زیرمجموعه وزارت صنایع و معادن به کار خود ادامه داد و تا به امروز نیز زیرمجموعه این وزارتخانه به شمار می‌رود و به اجرای پروژه‌های مهم در کشور می‌پردازد.
باید بدانید که وظیفه وزارت صنعت و معدن، نظارت و رسیدگی به صنایع فولاد ایران است. این نظارت را در تمامی مراحل کار یعنی از تولید تا بازاریابی محصولات چه در بازارهای داخلی و چه در بازارهای خارجی بر عهده دارد.
حاصل سال‌ها تحقیق و توسعه، ایجاد بزرگ‌ترین شرکت‌های تولید فولاد در کشور با عنوان «شرکت ملی فولاد ایران، شرکت فولاد مبارکه، شرکت ذوب آهن اصفهان و شرکت فولاد خوزستان» است که توانسته‌اند بخش مهمی از نیاز به فولاد را در کشور برطرف کنند و نقش مهمی در صادرات فولاد تولیدی ایران داشته باشند.
فرآیند تولید فولاد در دهه 80 و 90
با بررسی تاریخچه فولاد ایران به این پی می‌بریم که روند ساخت کارخانه‌های تولید فولاد کشور در دهه 80 و 90 بسیار خوب پیش می‌رفت. این روند رشد تا سال 1388 به قوت خود باقی بود. در آن دهه ایران توانست به رشد 12 میلیون تنی دست یابد که در نوع خود بی‌سابقه بود. در آن دهه تحریم‌های زیادی علیه ایران شکل گرفت که این مهم توانست تأثیر بسیار منفی روی تولید فولاد ایران بگذارد و تولیدات کارخانه‌ها به پایین‌تر حد خودشان رسیدند.
تا پایان این دهه اوضاع به همین ترتیب پیش رفت و کشور برای اینکه نیاز خود را به فولاد و استیل کاهش دهد به واردات روی آورد. اما در دهه نود مقاومت اقتصادی بسیار خوبی در کشور شکل گرفت که باعث شد تولیدی‌ها و کارخانه‌های بیشتری برای تأمین نیاز داخل ساخته شوند. این روند کمک کرد که کشور هم نیازهای داخل را برطرف کند و هم به صادرات محصولات فولادی خود بپردازد. در سال 1398 صادرات فولاد ایران به اوج خود رسید.
جایگاه فعلی فولاد ایران در چه وضعیتی قرار دارد؟
حتما برایتان جای سؤال است که با فراز و نشیب‌هایی که در تاریخچه فولاد ایران بررسی کردیم، فولاد کشور امروزه در چه جایگاهی قرار دارد. باید بدانید که صنعت فولاد ایران توانست در سال 2019 در بین کشورهایی که فولاد تولید می‌کنند رتبه دهم را به دست آورد. البته طبق قانون برنامه توسعه ایران قرار است تا سال 2025 تولید فولاد خام در کشور را به 55 میلیون تن برساند.
این موضوع نشان می‌دهد که با وجود تحریم‌های مختلفی که علیه ایران وجود دارد و به نوعی موانع زیادی را بر سر راه تولیدکنندگان قرار داده است، روند رشد و توسعه فولاد کشور در وضعیت خوبی است. تولیدکنندگان یاد گرفته‌اند که چگونه باید با این تحریم‌های ظالمانه کنار بیایند و راه رشد و توسعه صنعت را پیدا کنند. نکته مهمی که وجود دارد این است که صنعت فولاد ایران توانسته در دوران کرونا رشد 9/9 درصدی را تجربه کند که می‌توان گفت رشد بی‌سابقه‌ای در دوران بحران به شمار می‌رود.
فولاد ایران در سال 2020 توانسته با تولید روزافزون خود به جایگاه سوم جهانی دست پیدا کند. مهندسان توانستند ساخت شمش فولاد را در سال 2020 به بیش از 9 میلیون تن برسانند که نسبت به مشابه پارسال، رشد بی‌سابقه‌ای داشته است.
با وجود شرایط دشواری که در دنیا به دلیل کرونا و مسائل ناشی از آن حاکم است، اما در زمینه فولاد، ایران توانسته همچنان جایگاه خود را در جهان حفظ کند و نگذارد که شرایط باعث شوند از این رده بندی پایین بیاید. در سال‌های اخیر، ایران توانسته در خاورمیانه جایگاه نخست را به خودش اختصاص دهد و در صنعت فولاد حرفی برای گفتن داشته باشد.
ایران به چه کشورهایی فولاد صادر می‌کند؟
فولاد ایران به بیش از 20 کشور دنیا صادر می‌شود. در این بین کشورهایی چون مالزی، سنگاپور، میانمار، تایوان، تایلند، فیلیپین، اندونزی و کشورهای خاور دور با وجود تحریم‌های مختلفی که در ایران وجود دارد، همواره از مشتریان قدیمی فولاد ایرانی هستند، چون فولاد ایران از کیفیت بالایی برخوردار است. قبل از سال 2017 به اروپا هم مقداری از فولاد ایران صادر می‌شد اما به دلیل تحریم‌های مختلف این صادرات از دست رفت.
باید بدانید که در بین کشورهایی که صادرات فولاد ایران به آن‌ها صورت می‌گیرد، تایلند با داشتن 17 درصد صادرات از ایران، بیشترین دریافت فولاد را به خودش اختصاص داده است. امارات نیز در این بین جایگاه ویژه‌ای دارد و به طور کلی 16 درصد از صادرات فولاد ایران را دریافت می‌کند.
عراق به عنوان کشوری که در خاورمیانه قرار دارد 13 درصد فولاد را از ایران وارد می‌کند و در کنار آن اندونزی با 12 درصد صادرات در جایگاه بعدی قرار دارد. تاریخچه فولاد ایران بسیار پرالتهاب بوده اما نشان می‌دهد که ایرانی‌ها در ساخت فولاد تجربه بسیار خوبی دارند و به همین دلیل کشورهای دیگر با وجود تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی حاضر هستند فولاد ایران را خریداری کنند.
